Δωρεάν Παιδεία στην Ελλάδα - Μία Καταστροφή...

Το σύνταγμά μας αναφέρει στο άρθρο 16 §4 ότι:«Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια.» Για αυτή τη διάταξη του συντάγματος έχουμε την τάση να είμαστε πολύ περήφανοι όλοι οι Έλληνες και πολύ συχνά τη μνημονεύουμε. Και το κάνουμε αυτό πολλές φορές σχεδόν σαν να ήταν αυτή η διάταξη η πηγή κάθε γνώσης, σαν να ήταν η αρχή κάθε συλλογισμού, η βάση κάθε πολιτικής αξίας. Είναι όμως τόσο σημαντική, τόσο προοδευτική, τόσο δημοκρατική, τόσο σε τελευταία ανάλυση σωστή αυτή η διάταξη; Για μένα δεν είναι καθόλου έτσι, ώστε να μη χρειάζεται να αιτιολογήσουμε καθόλου την αξία της, να μη χρειάζεται να εξετάσουμε τους σκοπούς για τους οποίους υπάρχει και να μη χρειάζεται να δικαιολογήσουμε την ορθότητά της.

Για ποιο λόγο, λοιπόν, να υπάρχει δωρεάν παιδεία για όλους τους Έλληνες; Προσπαθώ να μπω στο μυαλό κάποιου από αυτούς που υποστηρίζουν αυτή την άποψη (ή νομίζουν ότι την υποστηρίζουν τουλάχιστον). Μία απάντηση που αμέσως έρχεται στο νου είναι ότι πρέπει και οι φτωχοί να μπορούν να σπουδάσουν. Λογικό ακούγεται. Είναι όμως η δωρεάν για όλους παιδεία το πιο πρόσφορο μέσο, για να μπορούν όλοι να σπουδάσουν; Ασφαλώς όχι. Με ανάλογο τρόπο στην προσπάθειά μας να λύσουμε το πρόβλημα των αστέγων, θα μπορούσαμε να κάνουμε μία πρόταση να χτίσει το κράτος κάποια σπίτια και να τα μοιράσει στους αστέγους δωρεάν. Αυτή θα ήταν μία αναλογική αντιμετώπιση του προβλήματος (το αν αυτό θα ήταν μία σωστή πολιτική που θα πετύχαινε τους σκοπούς της χωρίς να δημιουργεί περισσότερα προβλήματα είναι άλλη ιστορία). Σε κάθε περίπτωση όμως για να λυθεί το πρόβλημα των αστέγων δε θα φθάναμε στο άλλο άκρο να χτίσει το κράτος σπίτια για όλους τους πολίτες και να έχουν όλοι οι πολίτες δικαίωμα δωρεάν κατοικίας... Αν όμως ξεκινούσαμε από διαφορετική αφετηρία και είχαμε μάθει και είχαμε συνηθίσει ότι όλα τα σπίτια τα χτίζει δωρεάν το κράτος, ενδεχομένως να είχαμε την ίδια αντιμετώπιση σε αυτή κατάσταση με εκείνη που έχουμε τώρα στη δωρεάν παιδεία, να την αντιμετωπίζαμε δηλαδή σαν κάτι ιερό και να απαντούσαμε σε οποιονδήποτε την αμφισβητούσε: «Θέλεις δηλαδή οι φτωχοί να μένουν στο δρόμο;»

Άλλοι όμως, ίσως δώσουν διαφορετική απάντηση, όταν ερωτηθούν για τη χρησιμότητα της δωρεάν παιδείας για όλους. Ίσως πουν ότι πρέπει όλοι οι πολίτες να έχουν ισότητα ευκαιριών στην παιδεία. Αυτή είναι μία τόσο ενδιαφέρουσα και ελκυστική άποψη όσο είναι στην πραγματικότητα αστήρικτη και ουτοπική, όταν γίνει προσπάθεια να εφαρμοσθούν οι αρχές που προϋποθέτει με καθολικό τρόπο. Αυτή την άποψη μπορεί κανείς να την τραβήξει από όπου θέλει και δεν υπάρχει κανένα εύλογο κριτήριο που να περιορίζει την εφαρμογή της. Το μόνο που υπάρχει είναι από τη μία διάφορες ημιτελείς και απραγματοποίητες εικόνες και ιδέες μέσα στη φαντασία ρομαντικών ανθρώπων και από την άλλη υπάρχει μία παράλογη και διαστρεβλωμένη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα που έχει σχηματιστεί από το συνδυασμό αφενός των προσπαθειών να εφαρμοσθούν αυτές οι ρομαντικές ιδέες και αφετέρου των προσπαθειών ορισμένων -που είναι άλλοτε επιτυχημένες και άλλοτε αποτυχημένες- να αρπάξουν ότι μπορούν από όλη αυτή την κατάσταση.
Για να φανεί ότι δεν είναι αντιφατικό το αίτημα για ισότητα ευκαιριών στην παιδεία αρκεί να εξετάσουμε ποια είναι τα όριά του. Για παράδειγμα ποιο είναι το όριο αυτής της παιδείας που δικαιούμαστε; Το σύνταγμα λέει ότι τη δικαιούμαστε σε όλες τις βαθμίδες, τι σημαίνει αυτό; Εγώ μπορεί να θέλω για παράδειγμα να πάρω 13 διδακτορικά. Τα δικαιούμαι δωρεάν; Από την άλλη ποιο είναι το αντικείμενο της παιδείας που δικαιούμαστε; Όταν ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο Αθηνών είχε 4 σχολές. Αν τώρα επανέλθουμε σε εκείνη την κατάσταση θα υπάρχει πραγματικά δωρεάν παιδεία, όταν το αντικείμενό της θα είναι τόσο στενό; Ασφαλώς όχι... Μήπως όμως είναι και τώρα στενό; Μήπως έχουμε δικαίωμα να αξιώσουμε την ίδρυση σχολών που ακόμα δεν έχουν ιδρυθεί; Μετά υπάρχει και η ποιότητα. Ποια είναι η κατώτερη ποιότητα που θα μπορούσε να υπάρχει στη δωρεάν παιδεία; Σίγουρα αν μας έλεγαν ότι η αξίωσή μας για δωρεάν παιδεία εξαντλείται με το δικαίωμά μας να διαβάσουμε κάποια συγγράμματα που υπάρχουν σε μία βιβλιοθήκη, χωρίς να μας παρέχεται τίποτα άλλο ούτε καν παραδόσεις, τότε πράγματι θα λέγαμε ότι δεν υπάρχει δωρεάν παιδεία. Από την άλλη αν είχαμε και δωρεάν παραδόσεις θα αρκούσε ή χρειάζεται κάτι παραπάνω; Η ποιότητα των σημερινών πανεπιστημίων ικανοποιούν την παράγραφο 4 του άρθρου 16; Έπειτα ένας φτωχός, όταν δεν έχει τα χρήματα, για να ζήσει, είναι σε θέση να σπουδάζει; Ασφαλώς όχι. Από την άλλη ένας άλλος μπορεί να έχει τη δυνατότητα να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο. Και αυτό αποτελεί παιδεία; Μήπως και αυτό θα έπρεπε να το παράσχουμε δωρεάν σε όλους τους Έλληνες πολίτες; Ύστερα υπάρχει ένα ακόμα πολύ βασικό θέμα. Όταν λέει το σύνταγμα «όλοι οι Έλληνες», τι εννοεί; Μπορούμε να περιορίσουμε εκείνους που θα σπουδάσουν με κριτήρια οικονομικής τάξης ή με κριτήρια φυλής ή με κριτήρια σεξουαλικού προσανατολισμού; Προφανώς όχι; Αλλά μπορούμε να τους περιορίσουμε επειδή δεν έγραψαν καλά στις πανελλήνιες; Πώς; αφού και αυτοί Έλληνες είναι και έχουν δικαίωμα παιδείας σε όλες τις βαθμίδες. Και δεν είναι μόνο εκείνοι που δεν εισήχθησαν σε καμία σχολή, αλλά είναι και εκείνοι που πέρασαν σε άλλη από τη σχολή που προτιμούσαν. Με ποια λογική εκείνοι που δεν πήγαν καλά στις πανελλήνιες (ή και εκείνοι που δεν πέρασαν σε ένα καλό μεταπτυχιακό) έχουν λιγότερα δικαιώματα από τους άλλους Έλληνες, που πέρασαν στις αντίστοιχες σχολές; Βέβαια η άποψη για την ισότητα ευκαιριών δεν έχει πρόβλημα με αυτό αφού με κάποιο τυπικό τρόπο μπορεί να θεωρηθεί ότι όλοι έχουν τις ίδιες ευκαιρίες (μπορούν δηλαδή όλοι να συμμετέχουν στις εξετάσεις με τον ίδιο τρόπο). Μπορούμε όμως χάριν της ισότητας ευκαιριών να ξεχνάμε την ισότητα απέναντι στο νόμο και το κράτος, που είναι εξ ορισμού πιο θεμελιώδης; Με ποια λογική, δηλαδή, να παρέχουμε παιδεία αυξάνοντας έτσι τις ευκαιρίες κάποιου που τα πήγε καλά στις πανελλήνιες, ενώ την ίδια στιγμή για κάποιον που δεν τα πήγε καλά και μπορεί να είναι το ίδιο ή και περισσότερο φτωχός (όπως συμβαίνει συνήθως) να μην κάνουμε απολύτως τίποτα αντίστοιχο, αυτό δεν είναι κατά της αρχής της ισότητας;
Καμία λογική δεν υπάρχει σε όλα αυτά. Ίσα ίσα που όλοι όσοι υποστηρίζουν τη διεύρυνση της δωρεάν παιδείας σε αυτές τις κατευθύνσεις το κάνουν έχοντας την ασφάλεια ότι το κράτος ποτέ δε θα τους πολύ ακούσει και έτσι ποτέ δε θα χρειαστεί να εξετάσουν στην πράξη ποια είναι τα όρια των όσων λένε, αντιμετωπίζοντας με αυτό τον τρόπο πόσο αδιέξοδα ήταν όλα εξ αρχής... Δε θα τραβήξω την ίδια αρχή πιο έξω από τα όρια της παιδείας, γιατί δεν υπάρχει τέλος στις αντιφάσεις στις οποίες περιέρχεται, για παράδειγμα αν το κάνουμε θα δούμε ότι το κράτος θα έπρεπε όντως να χτίζει τα σπίτια σε όλους τους πολίτες...

Το βασικό πρόβλημα, όμως, με τη δωρεάν παιδεία για όλους -πέραν της πενιχρής στήριξης που διαθέτει- είναι απλούστατα τα πολύ αρνητικά αποτελέσματα τα οποία έχει. Συχνά όταν για συναισθηματικούς λόγους θέλουμε να υποστηρίξουμε μία κατάσταση βρίσκουμε κάποια αφηρημένα θετικά αποτελέσματα που μπορεί να υπάρχουν σε ορισμένες περιπτώσεις και κολλάμε σε αυτά παριστάνοντας ότι τα όποια αρνητικά αποτελέσματα είναι ασήμαντα ή ότι τάχα δε σχετίζονται αιτιωδώς με αυτό που υποστηρίζουμε, ή τέλος ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να τα υποστούμε χάριν αυτών των υποτίθεται θετικών. Με την ίδια λογική δηλαδή θα μπορούσε κανείς να πει ότι αν επιτρεπόταν η κλοπή, θα μπορούσε κάποιος να κλέψει ορισμένα χρήματα να αγοράσει κάποια όργανα και με αυτά να βρει το φάρμακο του AIDS και για αυτό το λόγο, αφού έχει θετικά αποτελέσματα, πρέπει να επιτραπεί η κλοπή. Αλλά και πολύ πιο απλά (σε ένα παράδειγμα που μοιάζει με τη δωρεάν παιδεία) αυτοί που κλέβουν είναι καλύτερα, γιατί αποκτούν περισσότερα αγαθά, άρα θα έπρεπε να επιτρέψουμε την κλοπή...
Η δωρεάν παιδεία, λοιπόν, στην Ελλάδα είναι για μένα αρκετά καταστροφική σε σχέση με αυτό που θα μπορούσε να είναι μία σωστή παιδεία. Πρώτον δημιουργεί αδιάφορους φοιτητές, που θα γίνουν επιστήμονες, δεύτερον αδρανοποιεί τους καθηγητές τόσο στη διδασκαλία όσο και στην έρευνα και τρίτο και χειρότερο τα κάνει όλα αυτά όντας υπερβολικά ελκυστική και για τους μεν και για τους δε... Ζούμε με λίγα λόγια την κατάντια να θέλουν όλοι οι μαθητές να γίνουν φοιτητές, για να μην κάνουν σχεδόν τίποτα για τέσσερα ή και παραπάνω χρόνια, και ακόμα και εκείνοι που θέλουν να δουλέψουν σοβαρά πολύ σπάνια να το καταφέρνουν. Και από την άλλη απορούμε για ποιο λόγο έχουμε ένα δημόσιο τομέα στον οποίο έχει επικρατήσει με θεσμικό τρόπο η ραθυμία και απορούμε για ποιο λόγο η οικονομία μας δεν πάει καλά. Η κοινωνία αυτή τη στιγμή εκτός από τη συντήρηση των ηλικιωμένων έχει αναλάβει τη συντήρηση των νέων και εκτός αυτού έχει αναλάβει και την παιδεία τους. Μια παιδεία που κοστίζει πολύ, προσφέρει μικρή ποιότητα, παράγει περιττές ειδικότητες και υπεράριθμους κατά κανόνα σε όσες είναι χρήσιμες και εκπαιδεύει τους νέους να αξιώνουν την απασχόλησή τους σε αυτά τα επαγγέλματα από το κράτος, όταν αποφοιτούν... Και παράλληλα αφού όλοι πηγαίνουν στο δημόσιο πανεπιστήμιο δεν υπάρχει κανένας που να περισσεύει και να προσπαθεί να δημιουργήσει κάτι καινούριο, να παράξει κάποιο προϊόν, ώστε να δημιουργηθούν και οι θέσεις εργασίας τόσο για τους επιστήμονες όσο και για εκείνους που δεν έχουν πάει καν πανεπιστήμιο και είναι πρακτικά αποκομμένοι από τη δυνατότητα να προσφέρουν επικερδώς την ίδια τους την εργασία. Για να δει κανείς τίνος είδους είναι η φύση της επιρροής που ασκεί το δωρεάν πανεπιστήμιο για όλους, αρκεί να αναλογιστεί το παρακάτω παράδειγμα. Φανταστείτε να έρθει ένα βασίλειο και να επιδοτεί συνεχώς όλους όσους γράφουν άρθρα και να τους δίνει πολύ περισσότερα χρήματα από όσα βγάζουν σε οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα. Το αποτέλεσμα είναι ότι όλοι θα γίνουν αρθρογράφοι σίγουρα θα γραφτούν και μερικά καλά ίσως και αριστουργηματικά άρθρα, ο μέσος όρος όμως της ποιότητας που έχουν τα άρθρα θα μειωθεί και εκτός αυτού θα πεθάνουν και όλοι της πείνας...

Ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, όταν επιδοτούμε κάτι, τότε λαμβάνουμε υπερβολικές ποσότητες από αυτό. Και ακόμα περισσότερο αυτό γίνεται, όταν είναι δωρεάν. Για αυτό το λόγο έχουμε τις πανελλήνιες, ώστε να μην πάνε όλοι στα πανεπιστήμια. Ειδικά όμως στην Ελλάδα έχουμε φτιάξει τόσες πολλές σχολές που τελικά η τεράστια πλειονότητα πηγαίνει στα πανεπιστήμια και οι πανελλήνιες υπάρχουν μόνο, για να πάνε οι καλύτεροι στις σχολές που θέλουν και οι χειρότεροι στις υπόλοιπες.

Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να καταργηθεί η δωρεάν παιδεία για όλους και να αντικατασταθεί από ένα σύστημα στήριξης κάθε νέου ανθρώπου, που δε διαθέτει από μόνος του κάποια στοιχειώδη οικονομικά μέσα. Αυτή η στήριξη δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να είναι σε είδος και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να δίνεται υπό προϋποθέσεις, να σπουδάσει δηλαδή κάποιος σε κάποια σχολή. Αν θέλουμε να στηρίξουμε τους ασθενέστερους μέσω του κράτους, πρέπει τουλάχιστον να μη διακρίνουμε μεταξύ των προικισμένων και των μη προικισμένων και επίσης πρέπει να τους επιτρέψουμε την ελευθερία να κάνουν αυτά τα χρήματα πραγματικά οτιδήποτε θέλουν. Αν θέλει κάποιος, ας τα δώσει για να σπουδάσει, αν θέλει ας τα δώσει για να πάει ένα ταξίδι, αν θέλει ας τα δώσει για να δημιουργήσει μόνος του ή μαζί και με άλλους μια μικρή η μεγάλη επιχείρηση. Το πόσο θα βοηθούσε μία τέτοια αλλαγή την οικονομία μας κάνει κατά την άποψή μου να φαινόμαστε ηλίθιους που δεν έχουμε προχωρήσει σε αυτές τις αλλαγές ήδη από χθες... Με αυτό τον τρόπο θα υπήρχαν πολύ περισσότερες καινοτόμες ιδέες και πολλή περισσότερη δημιουργία στον κόσμο των επιχειρήσεων, αλλά θα υπήρχαν ταυτόχρονα και πολύ καλύτερα πανεπιστήμια, με παραγωγή πολύ καλύτερων επιστημόνων και πολύ περισσότερης και καλύτερης έρευνας. Στα πιο καλά πανεπιστήμια ίσως να πήγαιναν μόνο οι πλούσιοι ή εκείνοι που καταφέρνουν να πάρουν ιδιωτικές υποτροφίες, θα είχαν όμως την ευκαιρία όλοι να πάνε σε κάποια σχολή λιγότερο η περισσότερο καλή, και ασφαλώς καλύτερη από την συντριπτικότατη πλειονότητα των σχολών που υπάρχουν τώρα στην Ελλάδα. Βέβαια αρκετοί θα προτιμούσαν από το να πάνε σε κάποια σχολή, να κάνουν με την ενίσχυση που θα τους δίνεται κάτι άλλο. Προφανώς αυτό το άλλο για να το επιλέξουν θα είναι μάλλον προτιμότερο και για εκείνους και για την κοινωνία.

Ένας αναγνώστης ίσως και να διαφωνεί τελείως με το άρθρο και να βγάζει καντήλες από τις πρώτες προτάσεις. Από την άλλη κάποιος άλλος μπορεί να αναγνωρίζει ότι όντως θα υπήρχαν κάποια οικονομικά οφέλη από μία τέτοια μεταρρύθμιση, αλλά παρόλα αυτά να θεωρεί ότι πρέπει σε κάθε περίπτωση να τα θυσιάσουμε, γιατί δεν μπορούμε να ανεχτούμε αυτή την κατάσταση «Στα πιο καλά πανεπιστήμια ίσως να πήγαιναν μόνο οι πλούσιοι ή εκείνοι που καταφέρνουν να πάρουν ιδιωτικές υποτροφίες», που αναφέρω πιο πάνω. Εκτός των όσων είπα για την αδυναμία της άποψης υπέρ της ισότητας ευκαιριών, εδώ θέλω να πω κάτι ακόμα. Αν κάποιος απορρίπτει για αυτό το λόγο την πρόταση μου χωρίς να ξέρει ποιο είναι το ύψος των προσδοκώμενων οικονομικών ωφελειών που θα προκύψουν τότε βιάζεται υπερβολικά. Για παράδειγμα αν του πω ότι το οικονομικό όφελος θα είναι η εξαφάνιση της παγκόσμιας φτώχειας τότε μάλλον πιστεύω θα τον κερδίσω... Ασφαλώς τα αποτελέσματα μιας τέτοιας πολιτικής (αν εφαρμοστεί μόνο στην Ελλάδα) δεν μπορούν να έχουν τόσο μεγάλα θετικά αποτελέσματα, σε καμία περίπτωση όμως να μην τα υποτιμούμε. Ούτε εγώ είμαι σε θέση ούτε κατά προσέγγιση να δώσω νούμερα, αλλά πιστέψτε με τα οφέλη θα είναι μεγάλα τόσο για να βρουν δουλειά οι άνεργοι και να ανέβουν οι μισθοί των εργαζομένων όσο και για να αυξηθεί η ποιότητα και να μειωθούν οι τιμές των προϊόντων, για να μην αναφερθεί πόσο σημαντικά θα είναι τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα που θα έχει η αναβάθμιση της παιδείας...